Zaburzenia odżywiania jako współczesne zagrożenie zdrowia i życia.

W ostatnich latach można zauważyć wzrost problemu jakim są zaburzenia odżywiania. Powodów ich powstania jest wiele. Główną przyczyną są czynniki psychologiczne, biologiczne, społeczne, kulturowe oraz rodzinne. Zaburzeniom odżywiania sprzyja także łatwy dostęp do wysokokalorycznych pokarmów i szybkie tempo życia. Głównym zadaniem pożywienia jest dostarczenie składników odżywczych istotnych dla utrzymania zdrowia. Dawniej ludzie mieli ograniczony dostęp do jedzenia. Musieli się namęczyć w celu zdobycia pożywienia. Najczęściej najadali się do syta w okresie, gdy było ono dostępne, tak, aby móc zgromadzić niezbędny zapas tkanki tłuszczowej. Na początku polowali, później pałali się zbieractwem, rolnictwem, a później pracowali fizycznie w fabrykach.

Geneza powstawania zaburzeń odżywiania

Współczesny człowiek ma ograniczoną aktywność fizyczną. Bardzo dużo ludzi prowadzi siedzący tryb życia w pracy, w domu czy w szkole. Rozwinęły się środki transportu, a w dużych miastach istnieje nadal za mało terenów zielonych czy rekreacyjnych wspierających aktywne spędzanie czasu wolnego.

Z punktu widzenia biologii ludzie zostali zaprogramowani do poszukiwania pokarmów słodkich oraz tłustych właśnie po to, żeby zgromadzić zapas potrzebnej energii.

W dzisiejszych czasach podejście do jedzenia oraz dostęp do niego bardzo się zmienił. Odmienny jest także skład artykułów spożywczych, poza tym jedzenie stało się bardziej kaloryczne. Ludzie sięgają coraz chętniej po wysokokaloryczne przekąski zamiast wybierać owoce czy warzywa. Obecnie spożywamy więcej posiłków, a także często nie potrzebnie podjadamy między nimi. Jemy zazwyczaj więcej niż potrzebujemy. Jedzeniem często poprawiamy sobie humor i rekompensujemy odczuwane braki w sferze emocjonalnej.

Zaburzenia odżywiania nie są nowym zjawiskiem w psychopatologii. Wzmianki o pierwszych przypadkach anoreksji można znaleźć w zapiskach już w czasach starożytnych. Odmawianie sobie pokarmów utożsamiano dawniej z postem religijnym.  Z kolei w 1714 roku angielski lekarz W. Morton udokumentował leczenie pacjentki, która cierpiała na jadłowstręt psychiczny, co doprowadziło ją do wyniszczenia organizmu, a w konsekwencji do śmierci. Dopiero wiek XIX rozpoczyna i wprowadza jadłowstręt psychiczny do medycyny. Zostaje ona wpisana w obraz czynnych zmian, jakie zachodzą w organizmie.

Jakie wyróżniamy zaburzenia odżywiania?

Zaburzenia odżywiania tworzą grupę chorób charakteryzujących się nieprawidłowymi nawykami żywieniowymi, które prowadzą do znacznego zachwiania masy ciała.

Według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 (Intrnational Classification of Diseases) w zespole zaburzeń odżywiania wyodrębnia się zaburzenia specyficzne:

1. Anoreksję, czyli jadłowstręt psychiczny
2. Bulimię, czyli żarłoczność psychiczną

Ponadto według Amerykańskiej Klasyfikacji DSM-IV można wyróżnić niespecyficzne zaburzenia odżywiania takie jak:

1. Zespół napadowego objadania się (BED) – negatywne emocje wywołują głód i chęć sięgnięcia do lodówki. Chory za sprawą jedzenia rozwiązuje wszystkie problemy. Traci kontrolę i nie potrafi przestać jeść, uczuciu temu towarzyszy poczucie winy i wstyd.
2. Zespół nocnego objadania się – zaburzenie odżywiania związane z rytmem dobowym. Polega na niekontrolowanym jedzeniu w nocy i najczęściej jest powiązane z zaburzeniami nastroju i snu.
3. Ortoreksja – to podążanie za wygórowanymi standardami wyglądu. Obsesja na punkcie zdrowego odżywiania. Chory restrykcyjnie przestrzega diety, eliminuje z jadłospisu szkodliwe produkty, obsesyjnie liczy kalorie oraz intensywnie trenuje. Choremu towarzyszy przekonanie, że otoczenie nie akceptuje jego wyglądu.
4. Bigoreksja – to zaabsorbowanie uporczywą myślą, że ciało nie jest wystarczająco umięśnione. Chory spędza wiele godzin na treningu fizycznym, którego celem jest zwiększenie masy mięśniowej oraz stosowanie wymagających diet i suplementów pomagających ten cel osiągnąć. Nadmierne zaabsorbowanie własnym ciałem wpływa na życie rodzinne, społeczne i zawodowe.
5. Otyłość – do diagnozowania nadwagi jak i otyłości służy obliczanie wskaźnika masy ciała BMI. Przy nadwadze znajduje się on w przedziale od 25 do 29,9. Z kolei otyłość można podzielić na trzy stopnie. W pierwszym stopniu jej przedział wynosi od 30 do 34,9, w drugim stopniu kształtuje się na poziomie od 35 do 39,9, a przy otyłości olbrzymiej (śmiertelnej) jej wskaźnik wynosi powyżej 40.

Czy stres przyczynia się do powstawania zaburzeń odżywiania?

Jak wiadomo niski poziom dopaminy i noradrenaliny przyczynia się do obniżenia nastroju, a nawet do odczuwania stanów depresyjnych. Obserwuje się, że przyczynami nieracjonalnego odżywiania się są sytuacje stresogenne. Spożywanie zbyt małych lub za dużych porcji pokarmu może powodować zaburzenia w procesie myślenia i zachowania. Poszczególne substancje żywieniowe mają wielki wpływ na zmiany w biochemii mózgu. Objadanie się jest konsekwencją złości, smutku, przygnębienia, strachu lub staje się rodzajem nagrody

Liczne badania dowodzą, że dieta wysokobiałkowa podnosi poziom dopaminy i noradrenaliny, przez co zwiększa odporność na stres. Podczas restrykcyjnej diety lub głodówki podwzgórze zaczyna produkować dużą ilość neuropeptydów Y, które sprawiają, że odczuwamy niepohamowaną ochotę na zwiększoną ilość pożywienia. Organizm domaga się jedzenia, zapewniającego zastrzyk energii. Najczęściej są to węglowodany proste, które może szybko spalić. Jeżeli nie otrzyma tego rodzaju pożywienia, mózg zaczyna wysyłać kolejny przekaźnik – galaninę, który nakazuje zjedzenie potraw bogatych w tłuszcze. Organizm chce tym samym uzyskać pewien zapas energii, a także odłożyć tkankę tłuszczową. Wraz ze wzrostem wydzielania galaniny wzrasta potrzeba spożywania tłustych potraw. Prawdopodobnie osoby, u których stężenie galaniny w organizmie jest wysokie posiadają większą skłonność do nadwagi.

Większość osób odczuwa wzmożoną potrzebę spożywania węglowodanów z sezonie jesienno-zimowym. Spowodowane jest to mniejszą ilością światła i syndromem sezonowego obniżenia nastroju (SAD). Szacuje się, że kobiety odczuwają negatywne skutki SAD nawet czterokrotnie częściej od mężczyzn. Przyczyną sezonowego obniżenia nastroju są zaburzenia równowagi w wydzielaniu neuroprzekaźników, czyli serotoniny i dopaminy, hormonów żeńskich, czyli estrogenów i progesteronu, a także zmiany w cyklu naturalnego ich wydzielania. Niedobór światła prowadzi do wydzielania zwiększonej ilości melatoniny, a zmniejszenia produkcji serotoniny. To z kolei powoduje dużą senność, obniżenie nastroju, rozdrażnienie a nawet depresję.

Jakie są skuteczne metody leczenia zaburzeń odżywiania?

Problemy związane z zaburzeniami odżywiania często się pogłębiają się i wymagają pomocy kilku specjalistów naraz np. psychoterapeuty, psychiatry, dietetyka lub psychodietetyka. Pomoc psychoterapeuty polega na zmianie sposobów myślenia (negatywnego postrzegania siebie, swojego wyglądu), pracy nad poczuciem własnej wartości, wzmocnieniu wiary we własne możliwości, nauczenia technik adaptacyjnego radzenia sobie ze stresem i własnymi emocjami. Psychiatra powinien podjąć decyzję o wprowadzeniu jednocześnie leczenia farmakologicznego, jeżeli u chorego występują zaburzenia psychiczne (nastroju, lękowe lub inne, które utrudniają powrót do zdrowia).

Bibliografia:

1.   A. Jurć, B. Wierusz – Wysocka, P. Bogdański, Psychologiczne aspekty jedzenia i nadmiernej masy ciała, Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych i Diabetologii, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiegow Poznaniu, 2011
2.   E. Pietrzykowska, B. Wierusz – Wysocka, Psychologiczne aspekty nadwagi, otyłości i odchudzania się, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu, Klinika Chorób Wewnętrznych i Diabetologii, kierownik: prof. dr hab. med. B. Wierusz-Wysocka 2008,
3.  Agata.Głyda, Równowaga, jak ogarnąć dietę i odzyskać spokój, Wydawnictwo Publicat, 2021
4.  Nina Ogińska – Bulik, Psychologia nadmiernego jedzenia, przyczyny, konsekwencje, sposoby zmiany, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2014